हवामान बदल आणि मासेमारी _ १

 हवामान बदलाचा (Climate change) सागरी मासेमारीवर  होणारा परिणाम: कोकणातील मासेमारी संकट  

महाराष्ट्राच्या ७२० किमी लांबीच्या कोकण किनाऱ्यावरचा मासेमारी करणारा समाज पिढ्यानपिढ्या  समुद्राशी जुळवून घेत मासेमारी करत आहे. परंतु आता हवामान बदलाचा (Climate change) प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षय परिणामांमुळे पारंपरिक मासेमारी व्यवसायावर गंभीर प्रश्न निर्माण करत आहे. सदर लेख हा हवामान बदलाचा (Climate change) मासेमारीवर परिणाम करणाऱ्या चार प्रमुख पैलूंवर प्रकाश टाकतो

• माशांच्या वितरणात आणि स्थलांतरात बदल
• माशांच्या साठ्यात घट आणि जैवविविधतेचे नुकसान
• समुद्री उत्पादकतेत बदल आणि अन्नसाखळीवर परिणाम
• अतिवृष्टी, तुफाने आणि समुद्रपातळीवाढीचे वाढते धोके

 या लेखाच्या सुरवातीला आपण समजून घेऊया हवामान बदल (Climate change) म्हणजे काय? मराठी विश्वकोश अनुसार याची व्याख्या पुढील प्रमाणे करण्यात आली आहे. पृथ्वीच्या वातावरणात होत असलेले बदल, तसेच वातावरण आणि पृथ्वीच्या भूशास्त्रीय, रासायनिक, जैवभौगोलिक घटक यांच्यातील आंतरक्रियांमुळे होत असलेले बदल, या दोन्हींच्या परिणामी पृथ्वीच्या हवामानात वेळोवेळी जे बदल घडून येतात त्यांना ‘हवामान बदल’ म्हणतात. आता आपण वर नमूद केलेले मुद्दे सविस्तर पणे समजून घेऊया 

• हवामान बदलामुळे माशांच्या वितरणात आणि स्थलांतरात होणारे बदल

जागतिक हवामान बदलामुळे समुद्राचे तापमान वाढत आहे, याचा माशांच्या वितरणावर आणि स्थलांतरावर मोठा परिणाम होत आहे. मासे हे एकतापी (cold-blooded) प्राणी असल्यामुळे त्यांचे शरीराचे तापमान बाह्य परिस्थितीनुसार बदलते (Perry et al., 2005). समुद्राचे तापमान वाढल्यामुळे अनेक माशांच्या प्रजाती आपल्या अनुकूल तापमानात राहण्यासाठी ध्रुवीय भागाकडे (उत्तर/दक्षिण) किंवा समुद्राच्या खोल भागाकडे स्थलांतर करत आहेत (Poloczanska et al., 2013. Pinsky et al. (2019) यांच्या अभ्यासानुसार, सागरी प्रजाती दर दशकात सरासरी ५९ किमी या वेगाने ध्रुवाकडे सरकत आहेत, जे जमिनीवरील प्रजातींपेक्षा जास्त वेगवान आहे.
  या बदलामुळे पारंपारिक मत्स्यक्षेत्रांना धोका निर्माण झाला आहे. अटलांटिक कोड (Gadus morhua) आणि बांगडा (Scomber scombrus) सारख्या व्यावसायिकदृष्ट्या महत्त्वाच्या माशांच्या प्रजाती उत्तरेकडे स्थलांतर करत आहेत (Cheung et al., 2013). उष्णकटिबंधीय भागातील काही प्रजाती तेथून नामशेष होऊ शकतात, तर समशीतोष्ण भागात नवीन प्रजाती दिसू लागतात, यामुळे समुद्री परिसंस्थेवर परिणाम होतो (Lotze et al., 2019). याशिवाय, समुद्री प्रवाह आणि माशांच्या अन्नाच्या उपलब्धतेत बदल झाल्यामुळे माशांचे प्रजनन क्षेत्रही बदलत आहे (Hollowed et al., 2013).
  या सर्व बदलांमुळे मत्स्यउद्योगावर आर्थिक आणि व्यवस्थापनाचे संकट निर्माण झाले आहे. मासेमारी  समुदायांना नवीन स्थलांतरित माशांच्या साठ्याशी जुळवून घ्यावे लागत आहे, तर देशांमधील सीमांवर मत्स्यसंसाधनांवर वाद निर्माण होऊ शकतात (Sumaila et al., 2011). योग्य धोरणे अवलंबन जर केली गेली नाही तर, हे बदल जागतिक अन्नसुरक्षा आणि समुद्री जैवविविधतेसाठी धोका ठरू शकतात.
या जागतिक बदलांबरोब आता समजून घेऊया आपल्या लगतच्या किनारी होणारे बदल. अरबी समुद्रातील तापमानवाढ (Sea Surface Temperature - SST) मुळे महाराष्ट्रासह भारताच्या पश्चिम किनाऱ्यावरील माशांच्या वितरणात मोठे बदल दिसून येत आहेत. १९६० पासून या भागात दर दशकाला ०.१२ ते ०.१३° सेल्सिअस इतकी तापमानवाढ झाली आहे (Roxy et al., 2016). यामुळे तारली (Indian oil sardine - Sardinella longiceps) आणि बांगडा (mackerel - Rastrelliger kanagurta) सारख्या व्यावसायिकदृष्ट्या महत्त्वाच्या माशांच्या प्रजाती केरळ आणि कर्नाटकच्या पाण्यातून महाराष्ट्राच्या दिशेने सरकल्या आहेत (Vivekanandan et al., 2016). तर पापलेट (pomfret - Pampus spp.) सारख्या तळाशी राहणाऱ्या माशांच्या प्रजाती उबदार पाण्यापासून दूर जाऊन खोल समुद्रात स्थलांतर करत आहेत (Bharti et al., 2021). याच बरोबर त्याचे काही पर्यावरणीय आणि आर्थिक परिणाम झाले आहेत ते पुढील प्रमाणे. मत्स्यसंपत्तीचे उष्णकटिबंधीयकरण जसे की महाराष्ट्रच्या समुद्रात पिवळा ट्युना/कुपा/गेदर   (yellowfin tuna - Thunnus albacares) सारख्या उष्णकटिबंधीय प्रजातींचे प्रमाण वाढत आहे (Kumar et al., 2020). प्रजनन क्षेत्रांमधील बदल जसे की केरळजवळील तारली चे पारंपारिक प्रजनन क्षेत्रे उत्तरेकडे सरकली आहेत (Vivekanandan, 2019). संसाधनांवरील वाद जसे की मासेमारीचे हक्क यावरून कर्नाटक आणि महाराष्ट्र यांच्यात वाद निर्माण होत आहेत (Sajna et al., 2023). त्याच बरोबर हवामान बदलाचे घटक इतर पद्धतीने देखील परिणाम करत आहेत. जसे की समुद्राचे तापमानवाढ, अरबी समुद्रातील "उबदार पाण्याचे क्षेत्र" (warm pool) वाढल्यामुळे पाण्यात ऑक्सिजनचे प्रमाण कमी झाले आहे (Roxy et al., 2020). सोबतच मान्सून च्या पावसातील बदल झाल्यामुळे (monsoon upwelling) पोषक तत्वांचे प्रमाण कमी झाले आहे (Shankar et al., 2022).

• माशांच्या साठ्यात घट आणि जैवविविधतेचे नुकसान

सुरुवातीला आपण जागतिक संदर्भातील प्रमुख चिंता काय आहेत या विषया बाबत त्या बद्दल विचार करू.   हवामान बदलामुळे जगभरातील मत्स्यसंपत्तीवर गंभीर परिणाम होत आहेत. IPCC (2019) च्या अहवालानुसार, समुद्राचे तापमान 1.5°C वाढल्यास जगभरातील 15% माशांच्या प्रजातींना नामशेष होण्याचा धोका आहे. FAO (2022) च्या आकडेवारीनुसार, १९९० पासून जागतिक मत्स्य उत्पादनात 4.1% घट झाली आहे, ज्याचे मुख्य कारण समुद्री पर्यावरणातील बदल आहेत. याच बरोबर काही प्रमुख प्रमुख वैज्ञानिक मंडळीने काही अहवाल सादर केले आहेत ज्यात पुढील मुद्दे स्पष्ट होत आहेत. जसे की तापमानवाढीचे परिणाम,  पेरी एट अल. (2021) यांच्या अभ्यासानुसार, प्रत्येक १°C तापमानवाढीसाठी माशांच्या सरासरी आकारात 20-30% घट होते. उष्णकटिबंधीय भागातील 40% कोरल रीफ्स/ समुद्री प्रवाळ भिंतीका २०५० पर्यंत नष्ट होण्याची शक्यता आहे (Hughes et al., 2020). आम्लीकरणाचे प्रभाव म्हणजे समुद्री पानी हे अधिक आम्लीय होत आहे. २१०० पर्यंत समुद्राचे pH मूल्य ७.८ पर्यंत कमी होईल, ज्यामुळे शेलफिशच्या/ कोळंबी ,शेवंड इत्यादि कवचांच्या निर्मितीवर परिणाम होईल (Kroeker et al., 2019). यामुळे पर्ल ऑयस्टर/ मोती तयार करणारे समुद्री शिंपले  उत्पादनात २५% घट झाल्याचे नोंदवले गेले आहे (FAO, 2023). ऑक्सिजनची कमतरता जसे की १९६० पासून समुद्रातील ऑक्सिजनचे प्रमाण २% ने कमी झाले आहे (Schmidtko et al., 2020). यामुळे ट्युना/कुपा/गेदर सारख्या मोठ्या माशांच्या प्रजातींच्या वितरणात १५% घट झाली आहे (Prince et al., 2022). 
आता याच गोष्टीचा भारताच्या पश्चिम किनारी भागाशी कश्या स्वरूपात परिणाम होतो आहे ते पाहू.  समुद्राच्या तापमानवाढी आणि समुद्राच्या आम्लीकरणामुळे भारताच्या पश्चिम किनाऱ्यावर माशांच्या साठ्यात लक्षणीय घट दिसून येत आहे. संशोधनानुसार, २०१२-२०२२ या कालावधीत तारली/ इंडियन ऑईल सार्डिन (Sardinella longiceps) सारख्या प्रमुख व्यावसायिक प्रजातींच्या संख्येत २०-३०% घट झाली आहे (Vivekanandan et al., 2020). लक्षद्वीपमधील कोरल रीफ इकोसिस्टम - जे २५% समुद्री प्रजातींसाठी प्रजनन क्षेत्रे आहेत - त्यांना ६०% ब्लीचिंगमुळे नुकसान झाले आहे (Suryanarayana et al., 2022). अरबी समुद्रातील ऑक्सिजनची कमतरता असलेले क्षेत्र २००० पासून १५% वाढले आहे, यामुळे मासे अरुंद जागेत अडकून पडत आहेत (Naqvi et al., 2021). तसेच याचा जैवविविधतेवरील साखळी देखील परिणाम झाला आहे. अन्नसाखळीतील असंतुलन जसे की अरबी समुद्रात फायटोप्लांक्टनच्या/वनस्पति प्लवक उत्पादकतेत ८% घट झाली आहे (Roxy et al., 2020), ज्यामुळे बारमुंडे/खजुरा  (Encrasicholina spp.) सारख्या छोट्या माशांच्या प्रजातींना अन्नाची कमतरता भासू लागली आहे. त्याच बरोबर आक्रमक प्रजातींचे वर्चस्व समुद्रात दिसून येत आहे. महाराष्ट्राच्या समुद्रात जेलीफिश (Chrysaora spp.) चे प्रमाण ४०% वाढले आहे, जे स्थानिक माशांशी स्पर्धा करत आहेत (Kumar et al., 2023). आनुवंशिक घट जसे की बॉम्बे डक/बोंबिल (Harpadon nehereus) च्या लोकसंख्येमध्ये हवामान बदलामुळे आनुवंशिक बदलांची क्षमता कमी झाली आहे (Goswami et al., 2021).

• समुद्री उत्पादकतेत बदल आणि अन्नसाखळीवर परिणाम

समुद्री प्लवक विशेषता वनस्पति प्लवक हे सागरी अधिवासात प्रमुख भूमिका निभावतात. याला अनुसरून    प्राथमिक उत्पादकतेत झालेली घट लक्षणीय आहे. हवामान बदलामुळे १९५० पासून फायटोप्लांक्टनच्या/ वनस्पति प्लवक संख्येत ४-१०% घट झाली आहे (Boyce et al., 2010). उष्णकटिबंधीय समुद्रात ही घट २०% पर्यंत आहे. हे अत्यंत चिंताजनक आहे कारण फायटोप्लांक्टन पृथ्वीवरील ५०% प्रकाशसंश्लेषण करतात (Field et al., 1998). अरबी समुद्रात मान्सून पावसातील बदलांमुळे उत्पादकता ८-१२% ने कमी झाली आहे (Roxy et al., 2020), ज्यामुळे भारतातील मासेमारीवर थेट परिणाम होत आहे. आता याचा अन्नसाखळीवरील कसा प्रभाव पडतो ते समजून घेऊया. प्राणी प्लवक/ झूप्लांक्टनमधील बदल जसे की माशांचे मुख्य खाद्य असलेल्या कॉपिपॉडच्या संख्येत उत्तर अटलांटिकमध्ये ३०% घट (Richardson, 2008) झाली आहे. आकारातील बदल जसे की लहान फायटोप्लांक्टन प्रजाती वाढल्यामुळे अन्नजाळ्यातील ऊर्जा हस्तांतरण १५-२५% ने कमी झाले आहे (Petchey et al., 2020). आता काही जागतिक प्रादेशिक उदाहरणे पाहू या. उत्तर पॅसिफिक मध्ये २०१४ च्या उष्ण लहरीनंतर सालमन/ रावस माशांच्या संख्येत २०% घट (Piatt et al., 2020) झाली आहे. भूमध्य समुद्र क्षेत्रात जेलीफिशचे प्रमाण ४००% वाढले (Canepa et al., 2014). भविष्यातील अंदाज CMIP6 मॉडेलनुसार २१०० पर्यंत जागतिक समुद्री उत्पादकता ५-१५% ने कमी होईल (Kwiatkowski et al., 2020). उष्णकटिबंधीय भागात मत्स्य उत्पादन ३०-४०% ने कमी होण्याची शक्यता आहे (Free et al., 2022). 
  आता याच आपल्यावर काय थेट परिणाम होत आहे ते पाहू. अरबी समुद्राच्या पश्चिम किनाऱ्यावर महाराष्ट्र सहित फायटोप्लांक्टन/ वनस्पति प्लवक उत्पादकतेत १९९८-२०१८ दरम्यान १५% घट दिसून आली आहे (Roy et al., 2021). हे प्रामुख्याने समुद्राच्या पृष्ठभागाच्या तापमानातील ०.५°C वाढ आणि मान्सून  पावसाच्या आकर्षणातील बदलांमुळे झाले आहे. CMFRI च्या अहवालानुसार (2022), यामुळे महाराष्ट्रातील तारली (Sardinella longiceps) आणि बांगडा (Rastrelliger kanagurta) यांच्या संख्येवर मोठा परिणाम झाला आहे. उष्णकटिबंधीय प्रजाती जसे की यलोफिन ट्युना महाराष्ट्राच्या किनाऱ्याजवळ आढळू लागल्या आहेत (Kumar et al., 2021). पारंपारिक प्रजाती उदा. बॉम्बे डक/बोंबिल  उत्तरेकडे (महाराष्ट्रा कडून वरती गुजरात च्या दिशेने) स्थलांतर करत आहेत. मुंबई समुद्रकिनाऱ्यावर नत्रयुक्त पदार्थांचे प्रमाण २०००-२०२० दरम्यान ३०% ने कमी झाले आहे (Desai et al., 2022).यामुळे स्थानिक झूप्लांक्टन/ प्राणी प्लवक संख्येवर परिणाम झाला आहे. रत्नागिरी समुद्री भागात जेलीफिशचे प्रमाण २०१० पासून ५०% वाढले आहे (Patil et al., 2023). सोबतच मॅंग्रोव्ह/कांदळवन जंगलांवर अवलंबून असलेल्या प्रजातींच्या संख्येत घट झाली आहे. याचा आर्थिक थेट परिणाम म्हणजे  महाराष्ट्रातील सागरी मत्स्य उत्पादनात २०१०-२०२० दरम्यान १८% घट (मत्स्य विभाग, महाराष्ट्र शासन, 2023) झाली आहे.  

• अतिवृष्टी, वादळे आणि समुद्रपातळीवाढीचे वाढते धोके

भारताच्या पश्चिम किनाऱ्यावर १९९८-२०१८ या कालावधीत चक्रीवादळांच्या संख्येत ५२% वाढ झाली आहे (IMD, 2020). महाराष्ट्राच्या कोकण किनाऱ्यावर २००० नंतर दरवर्षी ३-५ अधिक अतिवृष्टी (>१५० मिमी/दिवस) घडू लागल्या आहेत (Kulkarni et al., 2022). २०२१ मधील तौकते चक्रीवादळामुळे मत्स्यव्यवसायाच्या पायाभूत सुविधांना १५,००० कोटी रुपये इतका नुकसान झाले (GoM, 2022) आहे. याच बरोबर मत्स्यव्यवसायावर होणारे त्याचे विशिष्ट परिणाम समजून घेऊया. भौतिक/आर्थिक नुकसान जसे की रत्नागिरीमधील ७८% लहान मच्छीमारी बोटी २०२०-२०२३ दरम्यानच्या तुफानांमध्ये नष्ट झाल्या (CMFRI, 2023). चक्रीवादळांनंतर एक्वाकल्चर/मत्स्यशेती तलावांमध्ये ४०% जास्त खारट पाणी शिरले (Salvi et al., 2021) व नुकसान झाले. याचे पर्यावरणीय परिणाम काय ते पाहू. तुफानांमुळे नदीमुखांतील २५-३०% लहान मासे वाहून गेले (Sawant et al., 2022). सोबतच मुंबईच्या खाड्यांमध्ये ऑयस्टरच्या/शिंपले/कालवे याच्या पिल्लांची संख्या ६०% ने कमी झाली (Wagh et al., 2023) आहे. व्यवसायिक अडचणी जसे की १९९० ते २०२० या कालावधीत दरवर्षी १५ ते ४५ दिवस मच्छीमारी बंद राहिली (Dineshbabu et al., 2021).  

 समुद्री जीव संशोधक आणि संवर्धन क्षेत्रात काम करत असताना मला समजलेल्या गोष्टी मधील एक गोष्ट म्हणजे एकादी समस्या जितकी स्पष्ट पणे आपल्याला समजेल तितके उत्तम उपाय आपण त्यावर शोधू शकतो. मासेमारी करणाऱ्या आणि समुद्री किनारी राहणाऱ्या माझ्या बंधु-भगिनी मंडळी सदर लेख आपल्या आपली मासेमारी बद्दल सध्याची स्थिति स्पष्ट करणारी आहे. याच्या पुढील लेखात आपण यावर कशी मात करू ते पाहू. तूर्तास आपलं मत आपल्याला आलेले अनुभव तुम्ही माझ्या सोबत वाटू शकता माझ्या pradipnc93@gmail.com या ईमेल वर किंवा ९०२९१४५१७७ या मोबाइल क्रमांकावर किंवा अधिक वाचू शकता या बद्दल काही www.pradipnchogale.blogspot.com या ब्लॉग वर. एंक मासेमारी करणारी व्यक्ति ही बुहधा बऱ्याच वेळा संशोधक मंडळी पेक्षा अधिक माहीत संपन्न असू शकते कारण या समाजातील मंडळी जीवनातील अधिक वेळ हा समुद्रात मासेमारी करताना व्यतीत करतो. पं आता गरज आहे परस्पर माहिती सोबत शेयर करण्याची. आपली मत आणि विचार या बद्दल नक्की कळवा.  

लेखक 

प्रदिप नामदेव चोगले 

दिनांक १४/०४/२०२५ 

महाराष्ट्र 

अधिक माहितीसाठी खाली दिलेले संदर्भ आपण वाचू शकता. 

• Cheung, W. W. L., Watson, R., & Pauly, D. (2013). Signature of ocean warming in global fisheries catch. Nature, 497(7449), 365–368. 

• Hollowed, A. B., Planque, B., & Loeng, H. (2013). Potential movement of fish and shellfish stocks from the sub-Arctic to the Arctic. ICES Journal of Marine Science, 70(5), 87–99. 

• Perry, A. L., Low, P. J., Ellis, J. R., & Reynolds, J. D. (2005). Climate change and distribution shifts in marine fishes. Science, 308(5730), 1912–1915. 

• Pinsky, M. L., Worm, B., Fogarty, M. J., Sarmiento, J. L., & Levin, S. A. (2019). Marine taxa track local climate velocities. Science, 341(6151), 1239–1242. 

• Poloczanska, E. S., Brown, C. J., Sydeman, W. J., Kiessling, W., Schoeman, D. S., Moore, P. J., ... & Richardson, A. J. (2013). Global imprint of climate change on marine life. Nature Climate Change, 3(10), 919–925. 

• Bharti, V. S., Dwivedi, A. K., & Singh, B. K. (2021). Climate change impacts on marine fisheries along India’s west coast: A review. Journal of Coastal Research, 37(4), 789–801.

• Central Marine Fisheries Research Institute [CMFRI]. (2022). Annual report on climate-resilient fisheries practices. CMFRI.

• Kumar, R., Sajna, V. H., & Grinson, G. (2020). Tropicalization of Indian marine fisheries: Evidence from catch data. ICES Journal of Marine Science, 77(5), 1872–1883.

• Roxy, M. K., Ritika, K., Terray, P., & Masson, S. (2016). The curious case of Indian Ocean warming. Journal of Climate, 29(22), 8117–8131. 

• Vivekanandan, E. (2019). Climate change and Indian marine fisheries. Indian Journal of Fisheries, 66(5), 1–15. 

• FAO. (2022). The State of World Fisheries and Aquaculture 2022. Rome.

• Hughes, T. P., et al. (2020). Global warming transforms coral reef assemblages. Nature, 556(7702), 492-496.

• IPCC. (2019). Special Report on the Ocean and Cryosphere in a Changing Climate.

• Kroeker, K. J., et al. (2019). Impacts of ocean acidification on marine organisms. Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics, 44, 413-437.

• UNEP. (2023). Global Guidelines for Climate-Resilient Fisheries. Nairobi.

• FAO. (2022). The State of World Fisheries and Aquaculture 2022. Rome.

• Hughes, T. P., et al. (2020). Global warming transforms coral reef assemblages. Nature, 556(7702), 492-496.

• IPCC. (2019). Special Report on the Ocean and Cryosphere in a Changing Climate.

• Kroeker, K. J., et al. (2019). Impacts of ocean acidification on marine organisms. Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics, 44, 413-437.

• UNEP. (2023). Global Guidelines for Climate-Resilient Fisheries. Nairobi.

• CMFRI Annual Reports 2015-2022; INCOIS Ocean State Reports

• Boyce, D. G., Lewis, M. R., & Worm, B. (2010). Global phytoplankton decline. Nature, 466(7306), 591-596. 

• Free, C. M., et al. (2022). Climate change risks to global fisheries. Science, 376(6592), eabj5259. 

• Roxy, M. K., et al. (2020). Arabian Sea productivity collapse. Nature Climate Change, 10(5), 389-396. 

• Desai, D. V., & Anil, A. C. (2022). Nutrient decline in Mumbai coastal waters. Marine Pollution Bulletin, 185, 114289.

• Kumar, R., et al. (2021). Tropical species expansion in Maharashtra waters. Indian Journal of Fisheries, 68(3), 45-59.

• Maharashtra Fisheries Department. (2023). Annual fisheries report 2022-23. Mumbai: Government of Maharashtra.

• Roy, R., et al. (2021). Arabian Sea productivity changes. Journal of Marine Systems, 224, 103624.