भारतीय समुद्री क्षेत्रात विचरण करणारे सागरी सस्तन प्राणी आणि आपण – भाग ८

 ब्रूडीज व्हेल - सोबती आपल्या सागर किनारी प्रदेशाचा  (भाग २) 

आपल्या भारतीय समुद्रातील ब्रूडीज व्हेल  इतर देशांतील त्याच प्रजातीपेक्षा वेगळ्या असल्याचे एका नव्या आंतरराष्ट्रीय संशोधनात (Kershaw et al., 2013) सिद्ध झाले आहे. संशोधकांनी भारताच्या शेजारील ओमान, मालदीव आणि बांगलादेशच्या समुद्रातील ब्रूडीज व्हेलच्या डीएनएचा अभ्यास करून दोन मुख्य प्रकार ओळखले - किनाऱ्यापासून दूर खोल समुद्रात राहणारी मोठी व्हेल्स आणि किनाऱ्याजवळ उथळ पाण्यात राहणारी लहान व्हेल्स. विशेष म्हणजे उत्तर हिंदी महासागरातील (ओमान आणि बांगलादेशजवळील) किनारी व्हेल्स जपानच्या व्हेल्सपेक्षा पूर्णपणे वेगळ्या जनुकीय गटात मोडतात, म्हणजेच आपल्या किनाऱ्याजवळील व्हेल्स हा एक अद्वितीय समूह आहे. हा शोध महत्त्वाचा आहे कारण मासेमारीच्या जाळ्यात अडकणे, जहाजांशी टक्कर आणि समुद्रप्रदूषण यामुळे या व्हेल्स धोक्यात आहेत. आपल्या किनाऱ्याजवळील व्हेल्स स्वतंत्र गट असल्याने त्यांच्या संवर्धनासाठी विशेष योजना आखणे गरजेचे आहे. भारताच्या मुख्य भूभागाजवळील या व्हेल्सवर अधिक संशोधन करणे आवश्यक असले तरी हा अभ्यास आपल्याला या अद्भुत समुद्री प्राण्यांचे संरक्षण करण्याची पहिली पायरी उपलब्ध करून देतो.

  समुद्रजीवशास्त्रज्ञ म्हणून भारताच्या समुद्री सस्तन प्राण्यांचा अभ्यास करताना आम्हाला अनेक रहस्ये अजूनही अज्ञात आहेत असे लक्षात येते. २०११ मध्ये केरळच्या किनाऱ्यावर घडलेल्या एका विशिष्ट घटनेवर  'जर्नल ऑफ थ्रेटन्ड टॅक्सा'मध्ये प्रकाशित झालेल्या संशोधनाने प्रकाश टाकला आहे. मे-जून २०११ दरम्यान कोल्लम जिल्ह्यातील थान्नी बीच, अंचुथेंगू येथील मुथलापुझी बीच आणि पूनथुरा येथील चेरियाथुरा बीच येथे तीन व्हेल्स स्ट्रॅन्डिंग  नोंदवले गेले होते. भारतात अशा घटना वारंवार घडत असल्या तरी, स्ट्रॅन्डिंग  प्राण्याची अचूक प्रजाती ओळखणे कधीकधी अवघड जाते. या प्रकरणात संशोधकांनी आधुनिक डीएनए बारकोडिंग तंत्रज्ञानाचा वापर करून या व्हेल्सची अचूक ओळख करून घेतली. मायटोकॉन्ड्रियल जीन्समधील सायटोक्रोम सी ऑक्सिडेज सबयुनिट १ (cox1) आणि सायटोक्रोम बी (cyt b) या भागांच्या विश्लेषणातून मिळालेला डेटा जागतिक डेटाबेस (GenBank)शी तुलना करताना ९९.८% समानता आढळली, ज्यामुळे ह्या व्हेल्स ब्रुडीज व्हेल (Balaenoptera edeni) आहेत हे निश्चित झाले. ही प्रजाती उष्ण समशीतोष्ण आणि उपोष्णकटिबंधीय महासागरांमध्ये आढळते आणि भारताच्या किनाऱ्याजवळ त्यांची उपस्थिती प्रामुख्याने स्ट्रॅन्डिंग घटनांद्वारेच नोंदवली गेली आहे. कोल्लम येथे स्ट्रॅन्डिंग झालेल्या  ९.६ मीटर लांबीच्या व्हेलच्या नाकावरील तीन उभ्या पट्ट्या आणि इतर शारीरिक वैशिष्ट्यांवरूनही ब्रुडीज  व्हेल असल्याची ओळख करण्यात आली होती, पण डीएनए पुष्टीकरणाने याला वैज्ञानिक मान्यता मिळाली. थान्नी बीचवर स्ट्रॅन्डिंग झालेल्या  व्हेलच्या पाठीवर एक गंभीर जखम होती, जी संभवतः जहाजाशी झालेल्या टक्कर मुळे झाली असावी. हा अभ्यास भारताच्या किनाऱ्याजवळ Balaenoptera edeni ची उपस्थिती वैज्ञानिकदृष्ट्या पुष्टी करतो आणि आपल्या समुद्रातील समुद्री सस्तन प्राण्यांच्या वितरण, वर्तन आणि धोक्यांबद्दल अधिक संशोधनाची गरज रेखाटतो.

  समुद्रजीवशास्त्रज्ञ म्हणून भारताच्या विस्तीर्ण किनाऱ्यावरील समुद्री सस्तन प्राण्यांचा अभ्यास करताना, आम्हाला अनेकदा समुद्राच्या रहस्यांशी सामना होतो. २०२२-२३ दरम्यान फिशरी सर्व्हे ऑफ इंडियाच्या संशोधकांनी अरबी समुद्रात (भारताच्या विशेष आर्थिक क्षेत्रात) एक अत्यंत मार्मिक घटना नोंदवली आहे. त्यांना एका विघटनाच्या अवस्थेत असलेल्या प्रौढ  ब्रुडीज व्हेलचे (Balaenoptera edeni) मृतदेहाभोवती ६ ब्रुडीज व्हेल्सच्या दोन गटांनी 'काळजी घेणाऱ्या वर्तनाचे' (nurturant behaviour) प्रदर्शन केलेले पाहिले. हे व्हेल्स अनेक तास मृतदेहाजवळ राहिले, जवळ-दूर होत 'शोक करताना' दिसत होते. पुढील दिवशी ३ व्हेल्स त्याच भागात वारंवार पृष्ठभागावर येताना आणि जोरात श्वास सोडताना दिसल्या, ज्यामुळे त्या 'खूपच व्यथित' वाटत होत्या. एका व्हेलने 'स्पाय-हॉपिंग' (डोके बाहेर काढून पाहणे) केले, जणू मृत साथीदाराचे रक्षण करत आहेत असे वाटले. तिसऱ्या दिवशी एकट्या व्हेलनेही तशाच व्यथित वर्तनाचे प्रदर्शन केले. हे निरीक्षण का महत्त्वाचे? भारतात समुद्री सस्तन प्राण्यांच्या मृत्यूप्रतिक्रियेवरचे अभ्यास अत्यंत दुर्मिळ आहेत. डॉल्फिन्स आणि किलर व्हेल्समध्ये अशी 'शोक वर्तने' नोंदवली गेली असली तरी, ब्रुडीज व्हेल्समध्ये हे पहिल्यांदाच नोंदवले गेले आहे. हे निरीक्षण सूचित करते की व्हेल्समध्ये गहन सामाजिक बंध आणि भावनिक क्षमता असू शकते. भारतातील समुद्री जीवसृष्टीच्या संवर्धनासाठी हे ज्ञान अत्यंत महत्त्वाचे आहे. समुद्रातील या संवेदनशील प्राण्यांच्या भावनिक जगाचे आणखी अभ्यास केले पाहिजेत, पण ही घटना नक्कीच आपल्याला सागराच्या या विलक्षण रहिवाशांबद्दल नवीन दृष्टीकोन देते.

  सोहनी दुधात आणि सहकारी संशोधक टीम  (2022) यांच्या Scientific Reports मधील अभ्यासानुसार, 1748 ते 2017 या 270 वर्षांच्या कालावधीत भारतीय किनाऱ्यावर घडलेल्या व्हेल स्ट्रँडिंग घटनांचे सविस्तर विश्लेषण केले गेले आहे. या अभ्यासात ब्रुडीज  व्हेल्सची 58 निरीक्षणे, 11 अपघाती मृत्यू आणि 178 स्ट्रँडिंग घटना (190 वैयक्तिक व्हेल्स) नोंदवल्या गेल्या आहेत. पश्चिम किनाऱ्यावर (126 प्रकरणे) पूर्व किनाऱ्यापेक्षा (60 प्रकरणे) लक्षणीय प्रमाणात अधिक स्ट्रँडिंग प्रकरणे आढळली आहेत. अभ्यासात 47% बेलीन व्हेल्सच्या प्रजाती अज्ञात राहिल्या आहेत, जे या प्राण्यांच्या योग्य ओळखीच्या गरजेवर भर देतात. स्थळ-काळ  विश्लेषणाने गुजरात-महाराष्ट्र किनारा (2010 पासून सातत्याने) आणि कर्नाटक-कन्याकुमारी (विरळ प्रकरणे) हे व्हेल स्ट्रँडिंग हॉटस्पॉट्स ओळखले आहेत. पश्चिम किनाऱ्यावर मोसमी पावसाळ्याच्या शेवटी (सप्टेंबर) स्ट्रँडिंग वाढती प्रवृत्ती दिसून आली आहे, जी संभवतः पावसाळ्यातील अपवेलिंगमुळे येणाऱ्या समुद्री परिस्थितीतील बदलांशी संबंधित असू शकते. 

  आता मी तुम्हाला वाचक मंडळी या हिंदी  महासागरातील  अपवेलिंग या आश्चर्यकारक प्रक्रियेबद्दल सांगतो - ही एक नैसर्गिक घटना आहे जिथे समुद्राच्या तळाशी असलेले थंड, पोषकद्रव्यांनी भरलेले पाणी वरच्या पृष्ठभागावर येते. भारतीय महासागरात, विशेषतः अरबी समुद्रात, मोसमी वाऱ्यांच्या प्रभावामुळे (जे विषुववृत्ताजवळ अर्धवार्षिक चक्रात बदलतात) ही प्रक्रिया स्पष्टपणे दिसून येते. जेव्हा हे पोषकद्रव्य येते, तेव्हा ते फायटोप्लांक्टन (सूक्ष्म वनस्पती) यांना वाढीसाठी अन्न पुरवते, जसे १९७९ मध्ये नैऋत्य अरबी समुद्रात झालेल्या प्रचंड फायटोप्लांक्टन ब्लूममध्ये दिसून आले. हे फायटोप्लांक्टन समुद्री अन्नसाखळीचा पाया असतात - झूप्लांक्टन (प्राणी प्लवक) , मासे आणि शेवटी व्हेल्सपर्यंत ही ऊर्जा पोहोचते. जरी अपवेलिंग आणि व्हेल स्ट्रँडिंगमधील थेट संबंध अजून स्पष्ट नसला तरी, ही प्रक्रिया व्हेल्सच्या अन्नाच्या उपलब्धतेवर महत्त्वपूर्ण प्रभाव टाकते - पोषकद्रव्यांची समृद्धता मासे आणि क्रिल्सची संख्या वाढवते, ज्यामुळे व्हेल्स किनाऱ्याजवळ येऊ शकतात, तर मोसमी प्रवाह बदल त्यांच्या वास्तव्याला प्रभावित करू शकतात. भारतासाठी अपवेलिंगचे विशेष महत्त्व आहे - ते मासेमारीला समर्थन देते, समुद्री जैवविविधता टिकवते आणि समुद्री हवामान प्रणालीवर परिणाम करते. ही प्रक्रिया समुद्राच्या आरोग्याची गुरुकिल्ली आहे आणि तिचे रहस्य समजून घेणे भारताच्या समुद्री संपत्तीचे संरक्षण करण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

  हा अभ्यास भारतातील व्हेल स्ट्रँडिंग हॉटस्पॉट्सची पहिली सुव्यवस्थित माहिती देणारा असून, भारत सरकारने जाहीर केलेल्या 'मरीन मेगाफौना स्ट्रँडिंग व्यवस्थापन मार्गदर्शक तत्त्वां'नुसार राष्ट्रीय स्ट्रँडिंग केंद्र आणि स्थानिक प्रतिसाद व्यवस्था स्थापन करण्याची गरज रेखाटतो. किनाऱ्यावर स्ट्रँडिंग या व्हेल्सनी भारतीय समुद्रातील त्यांच्या उपस्थिती, हालचाली आणि संभाव्य धोक्यांबाबत महत्त्वाची माहिती पुरवली आहे, जी या विलक्षण समुद्री प्राण्यांच्या संवर्धनासाठी महत्त्वपूर्ण ठरू शकते.

या लेखाच्या पुढील भागात आणखी एका नवीन सागरी सस्तन प्रजाती बद्दल परिचय करून घेऊया. 

लेखन

प्रदिप नामदेव चोगले 

मोबाईल: - 9029145177

pradipnc93@gamil.com  

दि १७/0५/२०२५ 

(नागनवाडी)  चंदगड,  महाराष्ट्र 

 

टीप: - आपली प्रतिक्रिया खाली कमेन्ट मध्ये नक्की नोंदवा. हा लेख आणि माझा प्रयत्न आवडल्यास आपण याची लिंक आपल्या मित्र-परिवार सोबत वितरित करा. 

अधिक माहितीसाठी संदर्भ: -

• Kershaw, F., Leslie, M. S., Collins, T., Mansur, R. M., Smith, B. D., Minton, G., ... & Rosenbaum, H. C. (2013). Population differentiation of 2 forms of Bryde’s whales in the Indian and Pacific Oceans. Journal of Heredity, 104(6), 755-764.

• Bijukumar, A., Jijith, S. S., Kumar, U. S., & George, S. (2012). DNA barcoding of the Bryde’s Whale Balaenoptera edeni Anderson (Cetacea: Balaenopteridae) washed ashore along Kerala coast, India. Journal of Threatened Taxa, 4(3), 2436-2443.

•  Benjamin, D., Giftson, P. C., Snehasree, K., Arshad, P. R., Jeyabaskaran, R., & Varghese, S. P. (2025). First Account of Nurturant Behaviour Towards the Dead in Bryde’s Whale from Indian Waters.

•  Dudhat, S., Pande, A., Nair, A., Mondal, I., Srinivasan, M., & Sivakumar, K. (2022). Spatio-temporal analysis identifies marine mammal stranding hotspots along the Indian coastline. Scientific reports, 12(1), 4128.

• Schott, F. A., & McCreary Jr, J. P. (2001). The monsoon circulation of the Indian Ocean. Progress in Oceanography, 51(1), 1-123.