भारतीय समुद्री क्षेत्रात विचरण करणारे सागरी सस्तन प्राणी आणि आपण – भाग ९

 समुद्रातील नर्तक: स्पिनर डॉल्फिनचा अभ्यास

प्रस्तावना

बंगालच्या उपसागरापासून ते हवाईच्या निळ्या पाण्यांपर्यंत, स्पिनर डॉल्फिन (Stenella longirostris) हा समुद्रातील सर्वात मनोरंजक आणि चपळ सस्तन प्राणी आहे. के.एस.एस.एम. युसूफ आणि सहकाऱ्यांच्या २०१० च्या अभ्यासानुसार, भारतीय समुद्रात ही सर्वाधिक प्रमाणात आढळणारी डॉल्फिन प्रजाती आहे. त्यांच्या हवेत उंच उडी मारून फिरण्याच्या वैशिष्ट्यपूर्ण वर्तनामुळे त्यांना "स्पिनर" हे नाव मिळाले आहे. मात्र, मासेमारीच्या जाळ्यांमध्ये अडकणे, समुद्री प्रदूषण आणि पर्यटनामुळे होणारा त्रास यामुळे या प्रजातीचे भविष्य धोक्यात आले आहे.

शारीरिक रचना आणि वैशिष्ट्ये

स्पिनर डॉल्फिनची ओळख त्याच्या लांब, पातळ चोची, त्रिकोणी पाठीचा पंख आणि विशिष्ट रंगछटेमुळे होते. "एनसायक्लोपीडिया ऑफ मरीन मॅमल्स" (२००९) नुसार, त्यांच्या शरीरावर तीन मुख्य रंग दिसतात: पाठीवर गडद राखाडी ("केप"), बाजूंना फिकट राखाडी आणि पोटाकडे पांढरा. प्रौढ डॉल्फिनची लांबी साधारण १२९ ते २३५ सेमी आणि वजन २३ ते ८० किलो असते. नर मादीपेक्षा थोडे मोठे असतात, हे युसूफ आणि सहकाऱ्यांच्या २०१० च्या अभ्यासात नमूद केले आहे.

उपप्रजाती आणि भौगोलिक फरक

विलियम एफ. पेरीन (२००९) यांच्या संशोधनानुसार, स्पिनर डॉल्फिनच्या चार उपप्रजाती जगभर आढळतात:

१) ग्रेचा स्पिनर (S. l. longirostris) - ही सर्वात व्यापक उपप्रजाती आहे.

२) ईस्टर्न स्पिनर (S. l. orientalis) - पूर्व पॅसिफिकमध्ये आढळते.

३) मध्य अमेरिकन स्पिनर (S. l. centroamericana) - पूर्व पॅसिफिकमधील स्थानिक प्रजाती.

४) खुजा स्पिनर (S. l. roseiventris) - आग्नेय आशियातील लहान आकाराची प्रजाती.

  अलीकडील जनुकीय संशोधनानुसार, स्पिनर डॉल्फिनचा समावेश असलेले 'स्टेनेला' हे प्रजातिसमूह (genus) खरं तर 'पॅराफायलेटिक' असल्याचे सिद्ध झाले आहे - म्हणजेच या गटामध्ये एक सामान्य पूर्वज आणि त्याच्या काही वंशजांचा तर समावेश आहे, पण काही इतर निकटचे संबंधित वंशज (जसे की क्लायमिनी डॉल्फिन) या गटाबाहेर राहिले आहेत, जरी ते त्याच वंशावळीतून आले असले तरीही. उदाहरणार्थ, सध्याच्या 'स्टेनेला' गटात स्पिनर डॉल्फिन (Stenella longirostris), स्पॉटेड डॉल्फिन (Stenella attenuata) यांचा समावेश आहे, पण त्यांच्याच पूर्वजापासून उत्क्रांत झालेल्या काही इतर प्रजातींचा यात समावेश नाही. ही अपूर्ण वर्गीकरण पद्धत सूचित करते की येत्या काही वर्षांत 'स्टेनेला' प्रजातिसमूहाची पुनर्रचना करणे आवश्यक आहे, जेणेकरून सर्व संबंधित वंशज योग्य रीतीने एकाच गटात समाविष्ट होतील. याशिवाय, अशा डॉल्फिन्सचीही नोंद केली गेली आहे ज्या स्पिनर डॉल्फिन आणि इतर प्रजातींमधील संकरीत (hybrid) असल्याचे दिसते, ज्यामुळे या प्रजातींच्या वर्गीकरणाची गुंतागुंत आणखी वाढली आहे. हे सर्व निष्कर्ष सूचित करतात की सागरी सस्तन प्राण्यांच्या वर्गीकरणात मूलभूत बदल होण्याची शक्यता आहे, जे भविष्यातील संशोधन आणि संवर्धन धोरणांसाठी महत्त्वाचे ठरेल.

स्पिनर डॉल्फिनचे विस्तारक्षेत्र पॅनट्रॉपिकल (उष्णकटिबंधीय समुद्रांमध्ये पसरलेले) आहे आणि ते पँट्रॉपिकल स्पॉटेड डॉल्फिनच्या विस्तारक्षेत्राशी जवळजवळ एकरूप आहे.

भारतातील बंगालच्या उपसागरात आढळणाऱ्या स्पिनर डॉल्फिन इतर भागांतील त्यांच्या समकक्षांपेक्षा वेगळ्या आहेत, असे युसूफ आणि सहकाऱ्यांच्या संशोधनात स्पष्ट झाले आहे.

वर्तन आणि सामाजिक जीवन

स्पिनर डॉल्फिनचे हवेत फिरणे हे त्याचे सर्वात ओळखायचे वैशिष्ट्य आहे. पेरीन (२००९) यांनी नमूद केल्याप्रमाणे, हे वर्तन संप्रेषण, खेळ किंवा शरीरावरील परजीवी काढून टाकण्यासाठी असू शकते. ते गटात राहतात, कधी काही डझन तर कधी हजारोच्या संख्येने. रात्री ते मासे आणि स्क्विड्सच्या शोधात खोल पाण्यात जातात, तर दिवसा उथळ खाड्यांमध्ये विश्रांती घेतात.

स्पिनर डॉल्फिनच्या जीवनचक्राचा इतर बहुतेक डॉल्फिन प्रजातींपेक्षा अधिक सखोल अभ्यास केला गेला आहे, याचे मुख्य कारण म्हणजे ट्यूना मासेमारीदरम्यान मिळालेल्या असंख्य नमुने. संशोधनानुसार, या डॉल्फिनचा गर्भधारणा कालावधी साधारण १० महिने, पिल्लांना दूध पाजण्याचा कालावधी १ ते २ वर्षे, तर दोन पिल्लांमधील अंतर सुमारे ३ वर्षे असते. मादी डॉल्फिन ४ ते ७ वर्षांत लैंगिकदृष्ट्या परिपक्व होतात, तर नरांसाठी हा कालावधी ७ ते १० वर्षांचा असतो. ही सर्व माहिती विलियम एफ. पेरीन (२००९) यांच्या संशोधनाशी पूर्णतः सुसंगत आहे आणि या प्रजातीच्या संवर्धनासाठी महत्त्वाची ठरते.

फ्युमागाली एट अल. (२०१८) यांच्या अभ्यासानुसार, हे डॉल्फिन विश्रांतीच्या वेळी शांत, एकसंध गटात राहतात आणि कमी आवाज करतात. मात्र, हवाई आणि इजिप्तमधील डॉल्फिन-वॉचिंग टूरिझममुळे त्यांच्या या विश्रांतीत व्यत्यय येतो.

आहार आणि निवासस्थान

स्पिनर डॉल्फिनचा आहार त्यांच्या निवासस्थानानुसार बदलतो. पूर्व आणि पश्चिम पॅसिफिकमधील खुले समुद्रातील डॉल्फिन प्रामुख्याने लहान मेसोपेलाजिक मासे आणि स्क्विड खातात, तर दक्षिण-पूर्व आशियातील खुजा उपप्रजाती प्रवाळ खडकांवरील मासे आणि अपृष्ठवंशी प्राणी खाते.

आर. पी. कुम्मारन (२००२) यांनी "करंट सायन्स" मध्ये प्रकाशित केलेल्या शोधनिबंधात नमूद केले आहे की, भारतीय समुद्रातील स्पिनर डॉल्फिनच्या पोटात मुख्यतः कोळंबी आढळल्या आहेत. तसेच, जे. पी. कर्भरी आणि सहकाऱ्यांनी (१९८५) महाराष्ट्राच्या किनाऱ्यावर अभ्यास केलेल्या डॉल्फिनच्या पोटात मेगॅलॅस्पिस कॉर्डिला (मासे) आणि लोलिगो डुवौसेली (स्क्विड) आढळले होते.

संरक्षणाचे आव्हाने

भारतातील परिस्थिती

सेंट्रल मरीन फिशरीज रिसर्च इन्स्टिट्यूट (CMFRI) च्या २०१३ च्या अहवालानुसार, भारतीय समुद्रांमध्ये स्पिनर डॉल्फिन ही सर्वाधिक प्रमाणात आढळणारी डॉल्फिन प्रजाती आहे. मात्र, युसूफ आणि सहकाऱ्यांच्या (२००८) अहवालानुसार, भारतीय किनारपट्टीवर दरवर्षी सुमारे ९,००० ते १०,००० डॉल्फिन मासेमारीच्या जाळ्यात अडकतात. यात स्पिनर डॉल्फिनचा मोठा समावेश आहे, विशेषतः ट्यूना आणि सीरफिश मासेमारीमध्ये.

महाराष्ट्रातील धोके

महाराष्ट्राच्या किनाऱ्यावर, स्पिनर डॉल्फिन्सना स्थानिक भाषेत गादा  किंवा हिमरा म्हणतात. कर्भरी आणि सहकाऱ्यांच्या (१९८५) अभ्यासानुसार, गिलनेट जाळ्यांमध्ये अडकून हे डॉल्फिन मरतात. त्यांच्या पोटात आढळलेले मासे आणि स्क्विड हे स्थानिक समुद्री पर्यावरणाशी त्यांचे निकटचे नाते दर्शवतात.

जागतिक धोके

पेरीन (२००९) यांनी नमूद केल्याप्रमाणे, १९६० च्या दशकापासून पूर्व उष्णकटिबंधीय पॅसिफिकमध्ये ट्यूना मासेमारीसाठी वापरल्या जाणाऱ्या पर्स सीन जाळ्यांमध्ये मोठ्या संख्येने स्पिनर डॉल्फिन मरत आहेत. S. l. orientalis या उपप्रजातीची संख्या तिच्या मूळ संख्येच्या निम्म्याहून अधिक कमी झाली आहे.

संवर्धनाचे प्रयत्न

स्पिनर डॉल्फिनच्या संरक्षणासाठी खालील उपाययोजना करणे आवश्यक आहे:

• मासेमारीचे नियमन: डॉल्फिन-सुरक्षित जाळी वापरणे आणि गिलनेट्सवर नियंत्रण घालणे.

• संरक्षित क्षेत्रे: महत्त्वाच्या समुद्री भागांना संरक्षित घोषित करणे.

• जागरूकता: स्थानिक मच्छीमारांना पर्यायी उपजीविकेचे प्रशिक्षण देणे.

• महाराष्ट्रापुरते बोलायचं झालं तर अजून हि या प्रजाती बद्दल पुरेसं संशोधन येथे करण्याची गरज आहे. त्याचा अधिवास, वर्तणूक आणि मासेमारी दरम्यान या प्रजाती बरोबर येणार मच्छिमार मंडळी चं नातं आपल्याला समजून घेतलं पाहिजे. 

निष्कर्ष

स्पिनर डॉल्फिन हा समुद्राच्या सौंदर्याचा आणि सजीवतेचा प्रतीक आहे. मानवी हस्तक्षेपामुळे त्याच्या अस्तित्त्वाला धोका निर्माण झाला असला तरी, योग्य संवर्धन उपाययोजनांद्वारे आपण या अद्भुत प्राण्यांना वाचवू शकतो. आंतरराष्ट्रीय सहकार्य, स्थानिक समुदायांचा सहभाग आणि शास्त्रीय संशोधन यांच्या मदतीने स्पिनर डॉल्फिनचे भविष्य उज्ज्वल करता येईल. चला, समुद्राच्या या अक्रोबॅटच्या संरक्षणासाठी एकत्र येऊ!

लेखन

प्रदिप नामदेव चोगले 

मोबाईल: - 9029145177

pradipnc93@gamil.com  

दि २१ /0६ /२०२५ 

कल्याण,  महाराष्ट्र 

टीप: - आपली प्रतिक्रिया खाली कमेन्ट मध्ये नक्की नोंदवा. हा लेख आणि माझा प्रयत्न आवडल्यास आपण याची लिंक आपल्या मित्र-परिवार सोबत वितरित करा. 

अधिक माहितीसाठी संदर्भ: -

• Afsal, V. V., Yousuf, K. S. S. M., Anoop, B., Anoop, A. K., Kannan, P., Rajagopalan, M., & Vivekanandan, E. (2008). A note on cetacean distribution in the Indian EEZ and contiguous seas during 2003-07. Journal of Cetacean Research and Management, 10(3), 209–215.
• Ramachandran, C., Aswathy, N., Kumar, V. V. P., & Salim, S. S. (Eds.). (2013). ICT-oriented strategic extension for responsible fisheries management. Central Marine Fisheries Research Institute.
• Karbhari, J. P., Aravindakshan, M., Waomare, K. B., & Gandhi, R. (n.d.). NOTES. [Untitled excerpt from a publication, pp. 193–195]. (Publication details not provided in source)
• Kumarran, R. P. (2002). Marine mammal research in India – a review and critique of the methods. Current Science, 83(10), 1210–1220.
• Kumarran, R. P. (2012). Cetaceans and cetacean research in India: A review of past and present research. Journal of Cetacean Research and Management, 12(2), 159–172.
• Elsevier B.V. (2025). Spinner dolphin: Stenella longirostris. ScienceDirect
• Fumagalli, M., Cesario, A., Costa, M., Harraway, J., Notarbartolo di Sciara, G., & Slooten, E. (2018). Behavioural responses of spinner dolphins to human interactions. Royal Society Open Science, 5(1), 172044. 
• Perrin, W. F. (2009). Spinner dolphin, Stenella longirostris. In W. F. Perrin, B. Würsig, & J. G. M. Thewissen (Eds.), Encyclopedia of Marine Mammals (2nd ed., pp. 1092–1096). Academic Press.
• Jefferson, T. A., Webber, M. A., & Pitman, R. L. (2011). Marine mammals of the world: a comprehensive guide to their identification.