कासव संवर्धन

 महाराष्ट्रातील कासव संवर्धन कार्यातील लोकसहभाग आणि संशोधन वाटचालीचा मागोवा

  कासव मित्र आणि कासवांचे गाव म्हणून आज ‘वेळास’ ची ओळख महाराष्ट्रातच नव्हे तर सपूर्ण विश्वात गाजत आहे. पण कशी झाली याची सुरवात याचा सिंहावलोकन करणे पण अतिशय रंजक आणि प्रेरणादायक आहे. या लेखाच्या माध्यमतून आपण समजून घेण्याचा प्रयत्ण करूया कासव संवर्धनची चळवळ आपल्या राज्यात कशी सुरू झाली त्या बद्दल.   

  महाराष्ट्राच्या कोकण किनारपट्टीवर ऑलिव्ह रिडले (olive ridleys) जातीच्या सागरी कासवांचे घरटे अधूनमधून आढळून येत असले तरी, या जीवांना मानवी आणि नैसर्गिक दोन्ही प्रकारच्या धोक्यांचा सामना करावा लागत होता. अंड्यांची आणि प्रौढ कासवांची चोरी (poaching), मासेमारीच्या जाळ्यांमध्ये (fishing nets) अडकून होणारा मृत्यू (incidental catch), आणि किनारपट्टीवर होणारी विकासकामे हे महाराष्ट्रातील सागरी कासवांसाठी प्रमुख धोके ठरले होते. विशेषतः, मानवाद्वारे होणारी चोरी आणि कोल्ह्यांकडून (Canis aureus) अंड्यांचे भक्षण केल्यामुळे (predation) कासवांच्या घरट्यांची संख्या सातत्याने कमी होत होती.

 या गंभीर परिस्थितीत, चिपळूण येथील सह्याद्री निसर्ग मित्र (SNM) या संस्थेने सागरी कासव संवर्धनाचे कार्य हाती घेतले. ही संस्था १९९२ पासून कोकणात निसर्ग संवर्धन, शिक्षण आणि संशोधन क्षेत्रात कार्यरत आहे. फेब्रुवारी २००२ मध्ये, SNM चे सदस्य पांढऱ्या पोटाच्या समुद्री गरुडाचा (white bellied sea eagle) सर्व्हे करत असताना, रत्नागिरी जिल्ह्यातील वेळास (Velas) येथे एका ३ किलोमीटर किनाऱ्यावर त्यांना तब्बल ३५ कासवांची रिकामी घरटी आढळली. स्थानिक लोकांनी दिलेल्या माहितीनुसार, कोल्ह्यांनी ही सर्व अंडी खाल्ली होती. घरटी चांगली होत असली तरी अंडी मानव आणि प्राण्यांकडून धोक्यात आहेत, हे या घटनेतून स्पष्ट झाले. या निरीक्षणामुळे, SNM ने २००२ पासून सागरी कासव संवर्धन प्रकल्प सुरू केला.

 महाराष्ट्रातील सागरी कासव संवर्धनाचा हा पहिलाच कार्यक्रम होता. SNM ने १ ऑक्टोबर २००२ पासून रत्नागिरी जिल्ह्यात आपल्या संवर्धन मोहिमेला सुरुवात केली. या प्रकल्पांतर्गत, रत्नागिरी जिल्ह्याच्या १६२ किलोमीटर किनारपट्टीवरील ४५ गावांमध्ये स्थानिकांमध्ये जनजागृती कार्यक्रम राबवण्यात आले. महत्त्वाच्या किनाऱ्यांवर बोर्ड लावण्यात आले आणि प्रत्येक ग्रामपंचायतीला कासव, त्यांची अंडी आणि पिल्लांचे संरक्षण करण्याची विनंती करणारी पत्रे पाठवण्यात आली. स्थानिक वन विभागानेही या कार्यात मदत केली.

   SNM ने चिपळूणपासून सुमारे १३० किलोमीटर दूर असलेल्या वेळास गावात प्रत्यक्ष क्षेत्रीय काम सुरू केले. वेळास येथे कृत्रिम हॅचरी (hatchery) उभारण्यात आली, जी लोखंडी जाळी (G.I. mesh) आणि लाकडी खांब वापरून भरतीच्या रेषेच्या किंचित वर (just above high tide line) तयार करण्यात आली. या हॅचरीमध्ये पिल्लांना जाळीमुळे इजा होऊ नये म्हणून तळाशी पुठ्ठा (cardboard sheet) वापरला गेला आणि शिकारी पक्ष्यांपासून संरक्षणासाठी चिकन जाळीने ती झाकण्यात आली. स्थानिक स्वयंसेवक पहाटे पासून ३ किलोमीटरच्या किनाऱ्यावर चालून घरटी शोधायचे आणि सापडलेली अंडी गोळा करून हॅचरीमध्ये काळजीपूर्वक स्थलांतरित करायचे.

 २००२-२००३ या पहिल्या हंगामात SNM ला उल्लेखनीय यश मिळाले. १० डिसेंबर २००२ ते २६ फेब्रुवारी २००३ दरम्यान एकूण ५० ऑलिव्ह रिडले (Lepidochelys olivacea) जातीची घरटी शोधून ती हॅचरीमध्ये हलवण्यात आली. या ५० घरट्यांमधून एकूण ५३७२ अंडी गोळा करण्यात आली, त्यापैकी २७३४ पिल्ले यशस्वीरित्या समुद्रात सोडण्यात आली. या हंगामातील हॅचिंगचे यश (hatching success) ५०.८९% होते.

 हा प्रकल्प WWF-India (कोल्हापूर विभाग), बर्वे ट्रस्ट, पुणे, आणि इतर अनेक स्वयंसेवी संस्था तसेच व्यक्तींनी पुरस्कृत केला. वेळास गावातील ग्रामस्थ, सरपंच आणि ग्रामपंचायत यांनीही या कार्यात मदत केली. पहिल्या यशस्वी हंगामानंतर, SNM ने हा प्रकल्प महाराष्ट्राच्या संपूर्ण किनारपट्टीवर पसरवण्याची योजना आखली आणि २००३-२००४ मध्ये १० ते १५ ठिकाणी सागरी कासव संवर्धन करण्याचे काम हाती घेतले. अशाप्रकारे, SNM ने महाराष्ट्रात सागरी कासव संवर्धनाचा पाया घातला आणि स्थानिकांच्या मदतीने या महत्त्वपूर्ण पर्यावरणीय कार्याला सुरुवात केली.

  आदित्य काकोडकर यांनी २००६ मध्ये प्रकाशित केलेल्या आणि सनये आणि इतर संशोधक मंडळी यांनी २००९ मध्ये प्रकाशित केलेल्या शोधनिबंधा अनुसरून आपण आता आता आपण समजून घेऊया सिंधुदुर्ग जिल्हा लगतच्या समुद्री किनारी कश्या स्वरूपात कासव संवर्धनाची सुरवात झाली होती. 

  महाराष्ट्राच्या ७२० किलोमीटरच्या किनारपट्टीवर सागरी कासवांच्या संरक्षणाचे काम केवळ रत्नागिरीपुरते मर्यादित राहिले नाही, तर ते दक्षिणेकडील सिंधुदुर्ग जिल्ह्यापर्यंत विस्तारले आहे. सिंधुदुर्ग जिल्ह्याला १२१ किलोमीटरचा समुद्रकिनारा लाभला असून तो देवगड, मालवण आणि वेंगुर्ला अशा तीन विभागांत विभागलेला आहे. या भागात कासवांकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन सांस्कृतिक आणि धार्मिक मूल्यांशी जोडलेला आहे. सिंधुदुर्गच्या किनारपट्टीवर लेदरबॅक कासवाला (Leatherback turtle) स्थानिक भाषेत 'कुर्मा' म्हटले जाते आणि लोक त्याला भगवान विष्णूचा अवतार मानतात, त्यामुळे या कासवांना सहसा इजा पोहोचवली जात नाही. ऑलिव्ह रिडले कासवाला येथे 'तुपालो' (Tupalo) या नावाने ओळखले जाते, तर इतर प्रजातींना सामान्यतः 'कासाई' (Kasai) म्हटले जाते. या भागात ग्रीन टर्टल (Green turtles) देखील समुद्रात दिसून येतात, विशेषतः मालवण आणि वेंगुर्ला भागात त्यांचे दर्शन अधिक घडते.

  इतर भागांप्रमाणेच सिंधुदुर्गमध्येही कासवांना अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागत आहे. स्थानिक स्तरावर कासवांच्या अंड्यांची विक्री २ ते ५ रुपयांना केली जात होती, तर मालवणसारख्या ठिकाणी पूर्ण कासवाची विक्री २५० ते ५०० रुपयांना मांस विक्रीसाठी केली जात असल्याचे आढळले होते. हाडांच्या आजारांवर कासवाचे मांस औषधी आहे, अशा अंधश्रद्धाही येथे अस्तित्वात होत्या.

  मात्र, कासवांच्या मृत्यूचे सर्वात मोठे कारण म्हणजे बेकायदेशीर मासेमारी (Illegal gill net and trawl fishing) हे होते आणि काही प्रमाणात आज देखील आहे. समुद्रकिनाऱ्यापासून जवळ (१० फॅदमच्या आत) यांत्रिक मासेमारीवर बंदी असतानाही, ट्रॉलरच्या जाळ्यांमध्ये अडकून अनेक कासवांचा जीव जातो. तसेच, खडकाळ भागात टाकलेली जुनी जाळी ('घोस्ट फिशिंग' - Ghost fishing) देखील कासवांसाठी जीवघेण्या ठरत होत्या आणि आज देखील आहेत. पर्यटन विकासामुळे कुणकेश्वर आणि तारकर्ली यांसारख्या महत्त्वाच्या किनाऱ्यांवर कासवांच्या घरट्यांचे प्रमाण लक्षणीयरीत्या घटले होते.

  सिंधुदुर्गमध्ये कासव संवर्धनाची सुरुवात देवगडमधील श्री. स. ह. केळकर महाविद्यालयाचे प्रा. डॉ. दफ्तरदार यांनी 'बॉम्बे नॅचरल हिस्ट्री सोसायटी' (BNHS) च्या मदतीने केली. पुढे महाराष्ट्र वन विभाग आणि स्थानिक निसर्गप्रेमींनी यात सहभाग घेतला. २००२-०३ मध्ये तांबळडेग गावात प्रत्यक्ष संरक्षण कार्य सुरू झाले, ज्याद्वारे वर्ष २००९ पर्यन्त १६०० ते १७०० पिल्ले सुरक्षितपणे समुद्रात सोडण्यात आली आहेत.

  संवर्धनाला प्रोत्साहन देण्यासाठी महाराष्ट्र वन विभागाने कासवाचे घरटे शोधून देणाऱ्या व्यक्तीला ५०० रुपये बक्षीस देण्याची योजना सुरू केली होती. २००५-०६ पासून चिपळूणच्या सह्याद्री निसर्ग मित्र (SNM) संस्थेने या जिल्ह्यात जनजागृती मोहिमा राबवल्या आणि स्थानिक लोकांशी संवाद साधून त्यांना संवर्धनाचे महत्त्व पटवून दिले.

  २००८ च्या आकडेवारीनुसार, सिंधुदुर्गच्या विविध किनाऱ्यांवर एकूण १० घरट्यांचे यशस्वीरीत्या संरक्षण करण्यात आले. यामध्ये वायंगणी (३ घरटी), तांबळडेग (२), आणि काटवण, भोगवे, तारकर्ली, शिरोडा व मोचेमाड (प्रत्येकी १) या गावांचा समावेश आहे.

  सह्याद्री निसर्ग मित्र (SNM) संस्थेच्या संवर्धन कार्याआधी आणि त्यांतर देखील समुद्री कासवांबद्दल प्रारथमिक संशोधन कार्य कोणी केली ते आता समजून घेऊया. महाराष्ट्राच्या किनारपट्टीवरील कासवांच्या स्थितीचा अधिक शास्त्रीय अभ्यास बॉम्बे नॅचरल हिस्ट्री सोसायटी (BNHS) चे संशोधक वरद गिरी यांनी २००० मध्ये केलेल्या सर्वेक्षणातून समोर आला. या सर्वेक्षणामध्ये महाराष्ट्रातील ३४ ठिकाणांना भेटी देण्यात आल्या आणि त्यातून या सागरी जीवांच्या अस्तित्वाचे एक व्यापक चित्र उभे राहिले.

महाराष्ट्रातील कासवांच्या प्रजाती आणि त्यांचे अधिवास या बद्दल त्यामुळे अधिक माहिती समोर आली.  भारतात आढळणाऱ्या कासवांच्या पाच प्रजातींपैकी सगळ्या प्रजाती महाराष्ट्राच्या समुद्रात आढळतात किंवा त्यांची नोंद झाली आहे.

ऑलिव्ह रिडले (Olive Ridley) ही या किनारपट्टीवर आढळणारी सर्वात सामान्य प्रजाती आहे. ग्रीन टर्टल (Green Turtle) या कासवांची संख्या मालवण परिसरात अधिक आहे. सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील निवती आणि खावणे या गावांमध्ये या कासवांची अधिक नोंद झाली होती. स्थानिक लोकांच्या मते, ही कासवे खडकाळ भागात राहणे आणि शेवाळ खाणे पसंत करतात. हॉक्सबिल (Hawksbill) ही प्रजाती दुर्मिळ असून, जयगडजवळील नंदीवडे येथे एका मासेमारीच्या जाळ्यात ही प्रजाती आढळल्याची नोंद होती. लेदरबॅक (Leatherback) याला स्थानिक भाषेत 'कुर्मा' किंवा 'सतपोट्या' असेही म्हणतात. ही कासवे अतिशय दुर्मिळ असून प्रामुख्याने खोल समुद्रात दिसतात. मालवणमधील आचरा येथे सुमारे २५ वर्षांपूर्वी (१९९६ च्या सुमारास) हे कासव दिसल्याची आठवण स्थानिक मच्छिमारांनी सांगितली आहे होती.

  महाराष्ट्राच्या वेगवेगळ्या जिल्ह्यांमध्ये कासवांकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन भिन्न असल्याचे या सर्वेक्षणात आढळले. सिंधुदुर्ग आणि रायगड जिल्ह्यांमध्ये बहुतांश लोक कासवांना 'देवाचा अवतार' मानतात. जर मासेमारीच्या जाळ्यात कासव अडकले, तर स्थानिक मच्छिमार प्रार्थना करून त्यांना सन्मानाने समुद्रात सोडून देतात. याउलट, त्या काळात रत्नागिरी जिल्ह्यामध्ये मांसासाठी कासवांची शिकार होण्याचे प्रमाण इतर जिल्ह्यांच्या तुलनेत अधिक असल्याचे दिसून आले होते.

  २००० च्या दशकाच्या सुरुवातीला करण्यात आलेल्या नोंदीनुसार, गेल्या १० वर्षांत कासवांच्या घरटी घालण्याच्या प्रमाणात मोठी घट झाली होती. पूर्वी एका रात्रीत ७ ते ८ कासवे घरटी घालताना दिसायची, पण ही संख्या नंतर खूपच कमी झाली. सिंधुदुर्ग मध्ये शिरोडा ते मोतेमाल आणि सर्जेकोट ते आचरा हे ऑलिव्ह रिडले आणि ग्रीन टर्टलसाठी महत्त्वाचे किनारे आहेत. रायगड मध्ये काशिद येथे स्थानिक शालेय विद्यार्थ्यांनी कासवांच्या पिल्लांचे रक्षण करून त्यांना समुद्रात सोडल्याच्या नोंदी आहेत. रत्नागिरी मध्ये  आंबोलगड आणि वेत्ये येथील किनारे मानवी हस्तक्षेप कमी असल्याने कासवांसाठी पोषक मानले जातात.

  सर्वेक्षणातून दोन मुख्य धोके अधोरेखित झाले होते.१)अंड्यांची चोरी (Egg Poaching): संपूर्ण किनारपट्टीवर मानवाद्वारे अंड्यांची चोरी हा मोठा धोका होता. जर अंडी माणसांनी काढली नाहीत, तर ती कुत्रे किंवा कोल्हे फस्त करतात. २) अपघाती मासेमारी (Incidental Catch): ट्रॉलरच्या जाळ्यांमध्ये अडकून कासवांचा गुदमरून मृत्यू होतो. सरासरी एका ट्रॉलरच्या जाळ्यात वर्षाला ४ ते ५ कासवे अडकतात, अशी माहिती समोर आली होती. वाढत्या मानवी हस्तक्षेपामुळे आणि किनाऱ्यांवरील गोंधळामुळे कासवे घरटी घालण्यासाठी किनाऱ्यावर येण्यास कचरत होत्या. त्यामुळेच, वन विभाग आणि स्थानिक संस्थांच्या मदतीने जनजागृती मोहिमा राबवणे ही काळाची गरज बनली होती.

  या लेखाच्या पुढील भागात समुजून घेऊया वर्तमान स्थितीत गेल्या पाच वर्षात महाराष्ट्रात कासव संवर्धन चळवळ आणि संशोधन क्षेत्रात झालेले सकारात्मक बदल. 

-क्रमश 

लेखक -

प्रदीप नामदेव चोगले 

मो: - ९०२९१४५१७७

pradipnc93@gmail.com 

टीप: - आपणांस हा लेख कसा वाटलं हे खाली आपल्या प्रतिक्रिया देऊन नक्कीच कळवा 

संदर्भ: - ( अधिक माहिती साठी खाली दिलेले मूळ सन्दर्भ नक्की वाचा) 

• Sanaye, S. V., and H. B. Pawar. "Sea turtle conservation in Sindhudurg district of Maharashtra." Indian ocean turtle NewsLeTTER 9 (2009): 3-5.
• Kakodkar, A. (2006). Perceptions of local stakeholders about marine turtles on the Sindhudurg coast of southern Maharashtra, India. Indian Ocean Turtle Newsletter, 3, 1-5.
• Giri, V. (2001). Survey of marine turtles along the coast of Maharashtra and Goa. Kachhapa, 4, 14-16.