pradip namdeo chogale

मासेमारी आणि सागरी प्राणी :  सहसबंध कि संघर्ष     way of life ( जीवनशैली) , way of thinking ( विचारशैली)  and way of workship ( उपासनाशैली)  या त्रयीतुन  संस्कृती उभी राहते. यातील प्रत्येक पैलु हा त्या संस्कृती अनुरुप जीवन जगणाऱ्या मानवी समाजाला प्रभावित करत असतो. महाराष्ट्राच्या सागर किनारी राहणाऱ्या व मासेमारी करून आपली उपजीविका करणारा मच्छिमार समाज याला अपवाद नाही. म्हणूनच पालघर मधील वैती, मांगेला, मांची मच्छिमार  समाज; ठाणे-मुंबई-रायगड येथील कोळी, आगरी मच्छिमार समाज, रत्नागिरी-सिन्धुदुर्ग येथील कोळी, गाबीत मच्छिमार समाज याच्या संस्कृती मध्ये आपल्याला तुलनात्मक फरक दिसून येतो. या विचार धारेतील फरका अनुरूप ह्या मच्छिमार समाजातील मंडळी मासेमारी करताना त्यांच्या मासेमारी जाळ्यात काय अडकतय आणि समुद्रात कोणते जीव दिसतात या बाबत त्याच्या परस्पर नात्यात कधी संघर्ष दिसून येतो तर कधी सहजता.    संपूर्ण महाराष्ट्राचा सागर किनाररी जवळपास २५ मासेमारी क्षेत्र आणि प्रमुख १७३ मासे उतरवणी केंद्रे आहेत ज्या वर जवळपास ४५६ मच्छिमार समाजाची गावे आहेत ज्या...

 ब्रूडीज व्हेल - सोबती आपल्या सागर किनारी प्रदेशाचा  (भाग २)   आपल्या भारतीय समुद्रातील ब्रूडीज व्हेल  इतर देशांतील त्याच प्रजातीपेक्षा वेगळ्या असल्याचे एका नव्या आंतरराष्ट्रीय संशोधनात (Kershaw et al., 2013) सिद्ध झाले आहे. संशोधकांनी भारताच्या शेजारील ओमान, मालदीव आणि बांगलादेशच्या समुद्रातील ब्रूडीज व्हेलच्या डीएनएचा अभ्यास करून दोन मुख्य प्रकार ओळखले - किनाऱ्यापासून दूर खोल समुद्रात राहणारी मोठी व्हेल्स आणि किनाऱ्याजवळ उथळ पाण्यात राहणारी लहान व्हेल्स. विशेष म्हणजे उत्तर हिंदी महासागरातील (ओमान आणि बांगलादेशजवळील) किनारी व्हेल्स जपानच्या व्हेल्सपेक्षा पूर्णपणे वेगळ्या जनुकीय गटात मोडतात, म्हणजेच आपल्या किनाऱ्याजवळील व्हेल्स हा एक अद्वितीय समूह आहे. हा शोध महत्त्वाचा आहे कारण मासेमारीच्या जाळ्यात अडकणे, जहाजांशी टक्कर आणि समुद्रप्रदूषण यामुळे या व्हेल्स धोक्यात आहेत. आपल्या किनाऱ्याजवळील व्हेल्स स्वतंत्र गट असल्याने त्यांच्या संवर्धनासाठी विशेष योजना आखणे गरजेचे आहे. भारताच्या मुख्य भूभागाजवळील या व्हेल्सवर अधिक संशोधन करणे आवश्यक असले तरी हा अभ्यास आपल्याला या अद...

ब्रूडीज व्हेल - सोबती आपल्या सागर किनारी प्रदेशाचा   अशी कोणती व्हेल प्रजाती आहे जी महाराष्ट्राच्या सागर किनारी  आणि थोडे पुढे खोल पाण्यात सगळ्यात जास्त वेळा दिसत असेल तर ती आहे 'ब्रूडीज  व्हेल'. आश्चर्य आणि चमत्कार या व्हेल बद्दल काय तर ती बऱ्याच वेळा मच्छिमार बाधंवाना मासेमारी करताना दिसते.  कधी किनारी तर  कधी  लगतच्या खोल समुद्रात , तर बऱ्याच वेळा ती सागर किनारी वाहून येते जिवंत किंवा मृत अवस्थेत.  पण तरी देखील या बद्दल आपल्या  वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून  हवी तेवढी  माहिती आपल्या कडे अजून नाही.  आज देखील ब्रुडीज (Bryde's whale) च्या दोन उप जाती आहेत कि नाही या बद्दल थोडं  वैज्ञानिक मंडळी मध्ये देखील मतभेद आहेत. सध्या उपलब्ध संशोधन अहवाल आणि लेख या अनुसार आपण त्यांना त्यांच्या आकारवरून दोन उप जातीत विभागनी करू शकतो. आकाराने थोडी मोठी असलेली व्हेल आहे  Bryde’s whale  ( Balaenoptera   edeni   brydei ) आणि थोडी लहान असलेली  Eden’s whale (Balaenoptera edeni edeni ). यातील एङणी व्हेल बहुधा किनाऱ्या ...

 अरबी समुद्रातील हम्पबॅक व्हेल : संकटातील एक अद्भुत प्रजाती भाग २   आता या लेखांमध्ये आपण अरबी समुद्री हम्पबॅक व्हेल्सचा  भारतीय सागरी क्षेत्रात होत असलेल्या संशोधन कार्याचा मागोवा घेऊ या.     पॉमिला सी आणि इतर संशोधक मंडळी यांच्या 2014 मध्ये प्रकाशित केलेल्या संशोधनानुसार, अरबी समुद्रात हम्पबॅक व्हेल्सचा एक अत्यंत विशेष गट आढळला आहे - हे व्हेल्स इतर प्रवासी व्हेल्सप्रमाणे स्थलांतर करत नाहीत तर याच समुद्रात सुमारे ७०,००० वर्षे त्या अडकून पडल्या आहेत. (Pomilla et al., 2014) या व्हेल्सच्या जनुकीय अभ्यासावरून असे लक्षात आले आहे की, त्यांचे मूळ दक्षिण हिंदी महासागरातील असावे, पण ते अरबी समुद्रात अडकून त्याचे एक स्वतंत्र वैशिष्ट्यपूर्ण समूह तयार झाले आहे. त्यांच्या जनुकांमध्ये अत्यंत कमी विविधता आढळली आहे, जी त्यांच्या अस्तित्वासाठी धोकादायक ठरू शकते. याशिवाय, त्यांच्या डीएनएमध्ये प्राचीन आणि अलीकडील काळातील लोकसंख्येच्या घटनेची खुणाही सापडली आहे.    पॅसिव अकौस्टिक मॉनिटरिंग (PAM) ही एक अंडरवॉटर 'स्पाय नेटवर्क' सारखी आहे, जी जलचर जीवांच्या नैसर्गिक आवा...

 हवामान बदलाचा (Climate change) सागरी मासेमारीवर  होणारा परिणाम: कोकणातील मासेमारी संकट   महाराष्ट्राच्या ७२० किमी लांबीच्या कोकण किनाऱ्यावरचा मासेमारी करणारा समाज पिढ्यानपिढ्या  समुद्राशी जुळवून घेत मासेमारी करत आहे. परंतु आता हवामान बदलाचा (Climate change) प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षय परिणामांमुळे पारंपरिक मासेमारी व्यवसायावर गंभीर प्रश्न निर्माण करत आहे. सदर लेख हा हवामान बदलाचा (Climate change) मासेमारीवर परिणाम करणाऱ्या चार प्रमुख पैलूंवर प्रकाश टाकतो माशांच्या वितरणात आणि स्थलांतरात बदल माशांच्या साठ्यात घट आणि जैवविविधतेचे नुकसान समुद्री उत्पादकतेत बदल आणि अन्नसाखळीवर परिणाम अतिवृष्टी, तुफाने आणि समुद्रपातळीवाढीचे वाढते धोके  या लेखाच्या सुरवातीला आपण समजून घेऊया हवामान बदल (Climate change) म्हणजे काय? मराठी विश्वकोश अनुसार याची व्याख्या पुढील प्रमाणे करण्यात आली आहे. पृथ्वीच्या वातावरणात होत असलेले बदल, तसेच वातावरण आणि पृथ्वीच्या भूशास्त्रीय, रासायनिक, जैवभौगोलिक घटक यांच्यातील आंतरक्रियांमुळे होत असलेले बदल, या दोन्हींच्या परिणामी पृथ्वीच्या हवामान...

  अरबी समुद्रातील हम्पबॅक व्हेल  : संकटातील एक अद्भुत प्रजाती   टूथड व्हेल आणि बलिन व्हेल या दोन गटातून हम्पबॅक व्हेल (Megaptera novaeangliae)  ही बलिन व्हेल या प्रकारात मोडते. बलिन व्हेल या अश्या व्हेल आहेत ज्याना तोंडात दात असण्याच्या जागी आपण केस विंचरायल जसा कंगवा वपरतो त्या प्रमाणे जाळीदार पडदे असतात ज्याने ते आपलं अन्न म्हणजे कोळंबी सदृश जीव क्रिल, छोटे मासे व प्लवक गाळून खातात. दिवसाला हा अजस्त्र जीव साधारणपणे जवळपास 1300 किलो ग्राम पर्यन्त अन्न खातो. भारतीय रस्त्यावर दिसणाऱ्या ‘मारुती स्विफ्ट’ या कार च्या वजना इतक भरेल एवढं अन्न ही व्हेल खाते असं आपणे तुलेनेण म्हणून शकतो. ह्या व्हेल मध्ये मादी व्हेल ही नरापेक्षा जवळपास १-१.५ मीटर अधिक लांब असते. यांची लांबी सर्वसाधारणपणे ११-१७ मीटर लांब असते. भारतीय रेल्वे च्या नॉन-एसी डब्याची आदर्श लांबी १२.५ मीटर इतकी असते. जर तुम्ही या सोबत कल्पना केली तर याच्या आकाराची भव्यता तुम्हाला लक्षात येईल. गमंत म्हणजे हम्पबॅक व्हेल पेक्षा देखील आकारणे, वजनाने आणि लांबी ने अधिक भरतील असे सागरी सस्तन जीव ज्यात इतर व्हेल वा मासा नसले...